Het
enige wat de vis hoeft te doen, is zich verliezen in het water
Onlangs (2014) verscheen de debuutroman van
Niña Weijers: de Consequenties. Hierin wordt het leven van de kunstenares
Minnie Panis beschreven, in verschillende fases. Het boek bevat een
fascinerende gelaagdheid, waarin wordt geput uit de Tao, en uit het
conceptualisme. Boeiend is het feit dat we moeilijk een vinger kunnen leggen op
de motieven van de auteur, van de verteller en van het personage. Wie zijn zij
en wat willen zij ons vertellen? Het blijft omgeven met een mysterieuze waas.
Op zoek naar de antwoorden stuit ik op nog
veel meer vragen en het lijkt dan ook of het gezegde: ‘het enige wat de
vis hoeft te doen, is zich verliezen in het water’ in deze context zou kunnen
betekenen: jij bent de vis en waarom zou je al die vragen stellen over het
water, de bodem en de algen? Meer vragen leiden tot meer vragen, zei Popper, de
Duitse wetenschapsfilosoof, al in zijn werk: De groei van kennis (1963).
Niña Weijers heeft een zeer intrigerend boek
geschreven dat eindigt in de provincie Sinkiang in China. Toevallig is dat
niet. Het verhaal put voortdurend uit de Chinese filosofie, de Tao. De wereld
is oneindig en je kunt erin verdwijnen. De hoofdpersoon Minnie, een
kunstenares, staat op het punt de westerse wereld te verlaten, haar roem en
haar geschiedenis achter te laten. Minnie’s concept van het leven vinden we
terug in de Taoïstische wijsheid: het
enige wat de vis hoeft te doen, is zich verliezen in het water. Een visie
die met zich meebrengt dat leven op een natuurlijke manier kunst voortbrengt.
Leven en kunst zijn onafscheidelijk en zo kan het leven van de kunstenaar op
zich al een kunstwerk zijn. We lezen bijvoorbeeld dat Minnie zich stiekem laat
fotograferen. Minnie ontleent haar inspiratie onder andere aan Abramovic, een
performance kunstenares die zich laat kwellen omdat ze gefascineerd is door
pijn. Dat fysieke aspect is een sterke rode draad in de Consequenties. Maar Weijers besteedt ook ruime aandacht aan Bas
Jan Ader. In een ander lettertype wordt het leven van Bas Jan beschreven en het
lijkt me dat dit ook de oorspronkelijke inspiratiebron voor de schrijfster was.
In haar column in de Groene Amsterdammer van 10 september 2015 schrijft ze dat Bas Jan Ader haar niet
loslaat. Hij is haar held. Hij maakte gevaarlijke kunst. ‘Dat is wat kunst nu eenmaal vereist, wil ze althans meer zijn dan
decoratie aan de wanden van villa’s die anders zouden verzuipen in hun eigen
omvang. ‘ (de Consequenties p, 158) Die Bas Jan dus en Ger van Elk. Toevallig of
niet, maar ze verschenen weer in de kranten, omdat er een tentoonstelling over
hun werk werd ingericht in Galerie Grimm in de Frans Halsstraat in Amsterdam.
Ik toog daarheen, voor verdieping en begrip van de conceptuele kunst.
Expositie
in Galerie Grimm
Ik moest een keer aanbellen toen ik binnen mocht
in galerie Grimm, die tijdelijk het karakter had van een museum. Het was een
witte, lage ruimte, met verspreid langs de muren de foto’s, films en beelden
van de gestorven vrienden. Bij het kijken ervaar je een aangename vrijheid en
avontuur. De vrijheid om je eigen gedachten over iets te hebben, maar ook een vrijheid om volledig
op te gaan in de natuur, om je nergens door af te laten leiden. De gevoelens
die je ervaart zijn jouw eigen emoties, nergens spelen de kunstenaars op jouw gevoel,
of het moet zijn dat je in de lach schiet vanwege die rookworst, of omdat Bas
Jan in de gracht rijdt met zijn fiets. Uitzondering op mijn gedachte is de
groot geschreven tekst op de muur: ‘please don’t leave me’ . En hoe beoordelen
we de film waarin Bas Jan aan het huilen is? Is dat echt? In het Parool (17
september 2015) beoordeelt de journalist, Kees Keijer, de expositie als
‘serieuze kunst met een vleugje slapstick.’ Je weet niet of je moet lachen of
moet huilen. Het stuk van Keijer gaat
verder niet in op conceptualisme, maar over ditjes en datjes, de vrouw van Bas
Jan, Mary Sue Andersen, die zijn films terug wil hebben. Derhalve
niet een stuk waardoor we
verheldering krijgen over Bas Jan, Minnie uit het boek en de schrijfster
Weijers. Om terug te komen op de conceptualisten Bas Jan Ader en Ger van Elk:
twee vrienden en tegelijk Sjors en Sjimmie in de kunstwereld van de vroege
jaren zeventig. Ze zoeken vrijheid om overal kunst in te zien, hun kunst in het
leven te plaatsen. Ze vallen direct op. Bas Jan laat zich filmen tijdens een
val van een dak en noemt dat kunst. De schoonheid van de valbeweging. Daar zit
iets in. Ik heb het filmpje - het is erg kort- ook al vele malen gezien en het
blijft adembenemend. We zien hem zitten op een stoel, op het dak. Hij valt, hij
rolt, zijn schoen vliegt door de lucht, hij strekt zich nog uit om zich aan de
dakgoot vast te houden. Het is knettergek. Zeker als je bedenkt dat zijn vrouw
dit heeft gefilmd. Maar is het ook kunst? Want kunst was toch altijd een beeld
scheppen van de werkelijkheid of je eigen brandende gevoelens vormgeven. Maar
dat is dit niet. En dan Ger van Elk. Zocht het meer in de humor. Hij laat zich
fotograferen met een rookworst op zijn schouder. Kunst?
De
consequenties
Mijn zoektocht naar de antwoorden brachten me
verwarring en een verlangen naar meer te
weten, te herkennen . In de tram terug zag ik de mensen op straat, het regende.
Ze droegen paraplu’s, maar ze leken niet te willen verdwijnen. Integendeel: ze
droegen kleding met schreeuwende kleuren en tatoeages om hun bestaan te
rechtvaardigen. Niemand wil zomaar oplossen in het niets, tenzij je kunstenaar
bent kennelijk en op zoek gaat naar de consequenties van je gedrag. Als je van
het dak springt val je je een buil en als je op het ijs gaat staan zak je er
door.
Een
zijspoor
Ik probeerde me te realiseren waarom ik me
bezig houd met dergelijke vragen, een zijspoor in mijn onderzoek. Waarom lees
ik eigenlijk nog altijd en kies ik voor dergelijke thematisch moeilijke werken?
Al spittend in mijn omvangrijke boekenkast kwam ik een deeltje tegen van Dik
Trom, het allereerste boek dat ik me kan herinneren. Ik koester daar warme
gevoelens voor. Mijn vader gaf het me – misschien omdat hij hetzelfde ervoer-
en las me eruit voor. Samen lachten we om de duivelse streken van het dikke
mannetje. Het is bij nader lezen een eenvoudig geschreven werk, recht uit het
hart en je hoort de vriendelijke doch strenge stem van een hoofdonderwijzer uit
een klein dorp. Zo zijn in mijn geheugen de liefdevolle gevoelens voor het
lezen en de kunst gevormd en zo ben ik uiteindelijk terechtgekomen bij Mulisch
en bij Weijers, maar is dat wat ik wil lezen? Of wil ik stiekem terug naar de evasorische
rodewangentijd van vroeger? Ik heb de
consequenties toch ook verslonden, maar met toch meer afstand dan toen. Een
intellectuele distantie, ergens wel jammer.
Het boek past eveneens in de gedachtewereld
van Aiden Chambers, de Engelse leesfilosoof die stelde dat een werk in de
eerste plaats aan het denken moet zetten en daarna de fantasie moet prikkelen.
Maar wat nu als de vragen die je hebt niet beantwoord kunnen worden. Ook
tijdens de presentatie die ik gaf over de Consequenties, braken de studenten
hun hoofd over de vele mogelijkheden tot interpretaties. Zoveel onbegrip zou
ook kunnen leiden tot frustraties en tot afwijzing van een werk. Dat kan een consequentie zijn van
op een mystieke manier willen schrijven.
De
auteur
Ik weet uit ervaring dat het kan helpen om
wat meer over de auteur te weten, maar dat helpt in dit geval maar heel
beperkt. Zij is nog erg jong en is te zien op diverse video’s op het internet.
Maar daarin hoor ik haar niet diep ingaan op de motieven van de tekst of de
personages. Haar mogelijke leermeesters Mulisch en Zwagerman hadden daar
aanzienlijk minder moeite mee. De columns die ze schrijft in de Groene
Amsterdammer zijn intelligente, puntige beschouwingen over de kunst en het leven. Maar niet over de consequenties. Ze wil haar lezers
niet beïnvloeden, die hun eigen avontuur laten beleven, hun eigen dingen laten
ontdekken, zoals een goede schoolmeester speelt met de ontdekkingsreis van zijn
eigen leerlingen.
Vergelijk eens met Bas Jan: van hem zijn ook
geen teksten over zijn gedachtes overgeleverd. Behalve dan dat: ‘please don’t
leave me.’
Uiteindelijk
Verdwijnen en gezien worden, daar gaat het
boek over. Minnie verdwijnt drie keer, Bas Jan verdwijnt. Verdwijnen als
kunstvorm. De schoonheid van het zomaar oplossen in het niets. Het zit in heel
veel kunst, in heel veel literatuur. Bijvoorbeeld in het einde van M. M.
Schoenmakers’ roman: de wolkenridder,
waarin de zwerver Gerlof Verdegaal mogelijk wordt vermoord, of verdwijnt.
En is er misschien een koppeling met
religieuze ervaringen? Is dat de bron van het verdwijnmotief in de kunst? De
Christus die uit het graf verdween terwijl ereen steen voor lag. Die daarna
opstijgt en dan nog een keer verschijnt aan een stel ongelovigen.
Misschien eens luisteren naar wat Zwagerman
zegt over de Consequenties in het
VPRO radioprogramma Nooit meer slapen.
Hieronder plaats ik de link naar dat programma:
Zwagerman beschouwt de scène met Abramovic
als een sleutelscène, maar hij onthult niet waarom. Hij wil de luisteraar
prikkelen het te gaan lezen. Alle reden voor mij om het bezoek van de
hoofdpersoon Minnie Panis aan de MOMA in New York, nog eens goed na te lezen. Als Minnie eenmaal tegenover de
performancekunstenares Abramovic zit, dan is de conclusie: ‘Twee mensen
staarden naar elkaar, maar alleen om zich los te maken van de ander, van
zichzelf, op te lossen in de tienduizend dingen.’ (p.203) Dit is de conclusie van de verteller. Het wil
zoveel zeggen als het verlangen om te verdwijnen. Een motief dat voortdurend
terugkomt, weg willen gaan, oplossen, net als Bas Jan verdwijnen in de oceaan.
Een tweede motief wordt ook genoemd op dezelfde bladzijde: ‘ging het om de kans
om door haar gezien te worden..’ Minnie
wil alsmaar bevestigd worden in haar bestaan. Ze zoekt de bevestiging dat ze
echt leeft en echte kunst maakt. Kunst moet niet verzonnen worden, maar
ontstaan. Kunst en leven als broeders. Kunst die echt is en waarmee je ook
gezien wordt als mens. Om daarna voorgoed te verdwijnen. Ik vind de twee
hoofdthema’s wel bij elkaar passen want de kunstenaar sluit zich aan bij de
natuur. De natuur brengt de kunst en de mens voort en de mens verdwijnt daarna
weer in de kosmos.
Maar zoals Zwagerman in het radiofragment zegt, je hoeft je niet
in te graven in de thema’s, want als je die niet begrijpt, is het geen ramp. Al
blijf je met een mysterieus gevoel achter, je hebt in ieder geval een prachtig
verhaal gelezen en over kunstenaars gelezen die in een zeker perspectief worden
gezet. En je hebt ook nog eens een expositie bezocht van twee conceptualisten.
Daarnaast is Zwagermans werk dichterbij gekomen. Hij is een fantastische
essayist geweest, een die juist verdween, op 8 september, in de periode van het
schrijven van dit essay. En ook weer een mysterieuze verdwijning. Eerst, aan
het begin van 2015, zijn collectie brieven wegschenken aan het letterkundig
museum,( zie: http://www.npo.nl/de-wereld-draait-door/10-02-2015/VARA_101372612/POMS_VARA_786758,) dan een boek over
stilte publiceren en twee dagen voor de publicatie, voor eeuwig oplossen. Net
zo mysterieus als Bas Jan Ader die smeekt om niet vergeten te worden, maar zelf
nooit een spoor achter laat.
Nu laat ik de consequenties achter me lezer, als een vis die zich verliest in
het water, als een zwemmer in open zee. Met nog een mooi laatste fragment,
Abramovic oog in oog met haar grote liefde:
Abramovic en Weijers leren ons te kijken, te
voelen en ons te verliezen. In liefde en in kunst, in kunst en in liefde. Ik
hoef niet verder meer te zoeken, of te onderzoeken. Ik weet genoeg en ik heb
genoten, het is goed zo. Ik leg mijn pen neer en neem een oogdruppel van dokter
Vogel omdat ik zo wazig zie vandaag. Daarna ga ik slapen en wens u een goede
nacht en dat u zich mag verliezen in een heerlijke droom. Een droom om in te
verdwijnen.
Sjoerd van Berkel,
22 november 2015
Geen opmerkingen:
Een reactie posten