Bij de Tentoonstelling over de Italiaanse kunstenaar Rafaël in het Haarlemse Teylersmuseum, januari 2013

In de 15e eeuw bloeide de Italiaanse schilderkunst als nooit tevoren. De bekendste uit die tijd zijn: Michelangelo, Leonardo da Vinci en Rafaël. Zij schilderden in de renaissance stijl, dat wil zeggen een stijl die gebaseerd was op de klassieke oudheid. In Haarlem werden in de 18e eeuw tekeningen gekocht, ontwerpschetsen van Rafael die hij gebruikte om zijn schilderijen te maken. Rafaël werd beroemd met enorme muurschilderingen voornamelijk in de vertrekken van de paus. Die ontwerpschetsen vormden het hart van de tentoonstelling aangevuld met schetsen uit andere musea. Twee schilderijen, madonna met kind en het portret van een koopman en reproducties van de wand - en plafondschilderingen maakten de expositie bijzonder boeiend. Ik had lang de tijd om na te denken, want ik stond in een rij voor de ingang van het Teylers museum die vanaf Haarlem voerde naar Leiden. Eenmaal binnen zagen we vele studies, tekeningen van de Italiaanse meester. Wat zou Rafaël gedacht hebben van deze tentoonstelling? Want deze prenten waren geen etsen voor de verkoop, maar producten om uiteindelijk een schilderij mee te maken. Wilde hij wel dat er nog naar gekeken zou worden? En wat zou hij denken van de discussie tussen geleerden of een tekening wel of niet van hem was? Ik denk dat hij af en toe ook niet zou weten of iets van hem was, want hij maakte in zijn korte leven duizenden en duizenden tekeningen. We keken dus naar halffabrikaten en ik moet zeggen dat het me beviel. Het beviel me soms zelfs meer dan naar een schilderij te kijken. Waarom? Omdat er een grote spontaniteit in de tekeningen zit, die ik wel een beetje mis in de schilderingen. Ook kun je in ‘the making of’ goed zien dat Rafaël niet alleen een genie, een god of wat dan ook was, maar een artiest die iets doorkraste, een andere keuze maakte, kortom: een echt mens. Dat stoorde me wel in deze expositie en in het bijbehorende boek: de man wordt zo ongeveer aangezien voor de engelen uit zijn eigen werk: onaantastbaar, en ook als mens, sociaal, intelligent, en een voortreffelijk atelierdirecteur. Wat is er eigenlijk bekend over hem? Ik heb weinig over hem kunnen lezen. Hoe stond hij tegenover zijn opdrachtgevers,de paus en andere zeer rijke mensen? Waarschijnlijk had hij als kunstenaar niet heel veel te vertellen. Wij maken dan wel een god of een held van hem, maar voor de paus was hij slechts een begaafde artiest en die moest zo snel mogelijk zijn Stanza, zijn kamer, schilderen. Voor zo’n religieuze kerkvorst was een kunstenaar gelijk aan het keukenpersoneel. De kunstenaar kon alleen het vege lijf redden door als een bezetene te studeren en studies te maken. Dat er zovelen over zijn zegt wel iets over de bedoelingen van de meester: hij kon deze nogmaals elders gebruiken. Er zijn ook vele tekeningen niet van Rafaël, wat ook wel weer logisch is: hij werd leider van een firma in muurschilderingen, een beetje te vergelijken met Walt Disney en veel van zijn tijd ging dan ook op aan overleg met de opdrachtgevers en het controleren van het werkproces. Hij moest dingen uit handen gaan geven. De projecten waren mega groot. Wij hebben, als we naar kunstenaars voor de 19e eeuw kijken, teveel een romantische bril op onze neus. De vrije wil was beperkt, het ik was geen begrip, men kreeg een opdracht en deed wat de klant wilde. Rafaël maakte vele tekeningen, maar hij had liever niet dat men naar de tekeningen keek, dat zou mensen op de gedachte kunnen brengen dat hij niet de schilder was.. Een expositie met alleen zijn tekeningen houden is dan ook absurd, daar horen ook schilderijen bij, maar die waren er nauwelijks. Voor het kleine museum zou dat ook niet kunnen. Maar zoals ik al zei: de tekeningen zijn prachtig. Nu nog een kortere rij voor de ingang.